“De verwondering – het eerste opstijgen”

“De Cantorije” zingt op 10 september 2023.

Tijdens Open Monumentendag, 10 september 2023, heeft het Etten-Leurse gemengd koor “De Cantorije” drie keer het prachtige lied “De verwondering – het eerste opstijgen” gezongen. Dit lied is in 1995 gecomponeerd door Pieter van Dijck. In de tekst heeft hij citaten opgenomen die de verwondering weergeven over de eerste vlucht van mensen in de Griekse mythologie (Daedalus en Icarus) en over de eerste vlucht van een gemotoriseerd vliegtuig in Nederland, op 27 juni 1909 bij Etten-Leur. Het lied duurt even lang als de eerste vlucht.

Trouwbijbel uit 1868 gearchiveerd

Met dank aan nazaten van S.C.J. Heerma van Voss en zijn eerste echtgenote Jozina Cornelia van der Poest Clement kon op dinsdag 6 december 2022 de trouwbijbel van beide echtelieden worden overhandigd aan de directeur van het West-Brabants Archief (WBA). Het was een grote wens om deze bijbel uit 1868, die nog steeds in het bezit was van de familie, formeel te archiveren. Met hulp van Arie de Bruin is dit gelukt. Door de archiefmedewerkers werd de bijbel gezien als een waardevolle aanvulling op het reeds aanwezige archief van Heerma van Voss. De overdracht leidde tot een nieuwsitem op de website van het archief.

Schilderij van R. Bisschop in het Trouwkerkje

Op 19 oktober 2022 mocht webmaster Arie de Bruin genieten van een expositie met schilderijen van Suze Robertson in het Trouwkerkje in Etten-Leur Noord. Ron Dirven, directeur-conservator van het Vincent van Goghhuis in Zundert gaf die avond een zeer boeiende uitleg. Tot zijn grote verrassing zag Arie ook een prachtig en zeer belangrijk schilderij hangen van R. Bisschop, de echtgenoot van Suze. Zie de foto.

Ergens in de periode 1895-1898 schilderde hij de ruimte bij de preekstoel in de toenmalige kerk van de Nederlands Hervormde Gemeente te Leur, nu het Trouwkerkje. Achter de voorlezer die is afgebeeld, zou zo maar onze hoofdfiguur S.C.J. Heerma van Voss kunnen zitten. Hij was kerkvoogd. Dit tafereel brengt ons bij het tig-jarig kerkvoogdschap van S.C.J. Heerma van Voss in de kerk waar de expositie te zien was. Zie hiertoe “Heerma van Voss en de Ned. Herv. Kerk te Leur” (in deel 2 op de website).

Een envelop aan een kleinkind duikt op

Op 11 februari 2022 kwam plotseling een envelop tevoorschijn die op 26 december 1934 verstuurd is aan een kleindochter van S.C.J. Heerma van Voss: Dorothée Adèle Marie Heerma van Voss, 30 jaar oud. Zij woonde toen in Den Haag. De brief kwam per KLM-vliegtuig vanuit Nederlands-Indië, van haar aanstaande (derde) schoonvader, die blijkbaar in Bandoeng op het eiland Java woonde. De poststempels zijn van de locatie “Vliegveld Andir”, een vliegveld bij Bandoeng. Vandaar ging post voor Nederland eerst naar Batavia.

De geschiedenis van de brief is verder onbekend. Hij kwam tevoorschijn uit een verzameling die de Nederlandse Vereniging van Aero-Philatelisten “De Vliegende Hollander” (ooit) onder beheer kreeg.

Een bijzonderheid is dat deze post eigenlijk met de befaamde DC-3 “Uiver” naar Nederland zou gaan, maar dat toestel verongelukte op de heenreis naar Batavia. De post werd vervolgens vervoerd met de Fokker F.XII “IJsvogel”.

Gemeente moet de toren voortdurend verzekeren en onderhouden (28 oktober 2021)

In 1911 stelde de gemeenteraad van Etten-Leur geen geld beschikbaar voor het benodigde herstel van de spits van de oude toren te Etten (nu de toren van de Van Gogh Kerk). De spits zou eraf gaan en de toren zou afgedekt worden met een plat dakje. Toen suikerfabrikant S.C.J. Heerma van Voss, wonend te Leur, dit vernam, ging hij direct op bezoek bij de burgemeester om hierover meer te vernemen. Maar ook om een aanbod te doen: het geld dat de gemeente tekort zou komen, zou hij bijpassen (met een afgesproken maximum). Nu heel wat heen en weer gepraat en geschrijf is dit ook daadwerkelijk gebeurd. Heerma van Voss stelde wel enkele voorwaarden. Deze werden 11 augustus 1911 door de gemeenteraad aangenomen en in de raadsnotulen vastgelegd. Vervolgens gingen ook Gedeputeerde Staten van de provincie Noord-Brabant akkoord met de schenking en de voorwaarden.

Eén van de voorwaarden: “Dat de gemeente gedurende en na de herstelling de toren voortdurend tegen brandschade zal verzekeren en den toren steeds zal onderhouden in den staat, waarin hij na de herstelling in zijn oorspronkelijke vorm zal zijn gebracht.”

Een prima voorwaarde en een formidabele afspraak!

Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant keurden de afspraken tussen de gemeente Etten-Leur en S.C.J. Heerma van Voss goed, hetgeen inhoudt dat de gemeente de toren blijvend moet verzekeren tegen brand en moet onderhouden in de staat zoals hij was direct na de restauratie.

27 juni

”De avond is nog lang; wie wat zien wil, moet er wat voor over hebben, gaat het van avond niet, dan hebben we nog den geheelen Dinsdag; Leur zal de primeur hebben.”          (S.C.J. Heerma van Voss, 27 juni 1909)

Nederland kreeg, na Frankrijk en Italië, als derde land buiten het geboorteland van de broers Wright, een vliegtocht met een Wright-toestel te zien. Net zoals in Frankrijk en Italië was dit mogelijk dank zij het initiatief van een particulier, een zakenman. Het was de suikerfabrikant S.C.J. Heerma van Voss die de noodzakelijke, vooruitziende blik had, het doorzettingsvermogen om problemen te overwinnen en het benodigde geld.

In de loop van de inmiddels 112 jaren na die gedenkwaardige dag, 27 juni 1909, is die eerste vliegtocht enkele malen herdacht. Vooral in 1959 en in 2009 is er veel werk van gemaakt en ter gelegenheid van de herdenking in 1999 werd het boek “Een immense vogel gelijk” uitgegeven.

Op deze website www.heermavanvoss.nl wordt door Heemkundekring “Jan uten Houte” te Etten-Leur zo veel mogelijk erfgoed gepubliceerd dat herinnert aan die gedenkwaardige gebeurtenis en de organisator ervan.

“Zijn lichtend voorbeeld toont wat de mens voor anderen zijn kan.”      (tijdens begrafenis S.C.J. Heerma van Voss, 23 oktober 1934)

Zie voor het verhaal over de eerste vlucht bij Etten-Leur op 27 juni 1909, tevens de “kern” van deze website, in deel 3:

• 1909 – Vliegen te Leur?

• 27 juni 1909 – De eerste vliegtuigopstijging

• 27 juni 1909 – Herinneringen en varia

Bekentenis, genoteerd in het vonnis

Vrouwenarbeid in 1904 – een grensgeval (17 december 2020)

Begin 20e eeuw kwamen allerlei sociale wetten tot stand. Zo ook de Arbeidswet, waarmee het verboden werd vrouwen ’s avonds na 19.00 uur te laten werken op een fabrieksterrein. Een controleur ontdekte op zekere dag in het voorjaar van 1904 dat bij de suikerfabriek “Zwartenberg”, ’s avonds om “ruim 8½ uur” een tiental vrouwen bezig was met werk, “bestaande uit het in manden uit een schip dragen van beetwortelen”. Dat was verboden, want de plek waar het gebeurde was een inham van de rivier de Mark en die behoorde tot het fabrieksterrein. Enkele tientallen meters verder weg van de fabriek hadden zij het werk wel mogen doen, want daar behoorde het terrein niet tot de fabriek. De gehele directie van de fabriek, zijnde vader S.C.J. Heerma van Voss en twee zonen, kreeg een proces-verbaal. Dit “zeer lastige geval” werd aanhangig gemaakt bij het kantongerecht in Zevenbergen. Het leidde tot een veroordeling, maar ook tot een hoger beroep, 30 maart 1904 bij de Arrondissementsrechtbank te Breda. Het verweer, dat het lossen door de vrouwen niet onder de verantwoordelijkheid van de fabriek viel, maar beschouwd moest worden als arbeid van het schippersbedrijf, en bovendien de haven niet was aan te merken als fabriek volgens de Arbeidswet, werd niet aanvaard door de rechter. Hij legde hen alle drie een boete op van f 1,-.

De eerste Nederlander in het toestel, dat de eerste vlucht boven Nederland maakte (2 december 2020)

Het transport van het vliegtoestel van het station van Etten en Leur naar het vliegterrein gebeurde in 1909 met paard en wagen. Het verhaal gaat, dat de vaste voerman van Heerma van Voss, die dus wel vaker wat vervoerde voor de suikerfabrikant, de eerste Nederlander is geweest die in eigen land in een vliegtoestel heeft gezeten. Tijdens het transport van het station naar het vliegterrein greep hij zijn kans en nam hij plaats op het stoeltje in het toestel, dat op zijn wagen stond. Dit historische feit is gelukkig bewaard gebleven, alhoewel het mogelijk wel een hoog anekdotisch gehalte heeft.

S.C.J. Heerma van Voss schaakte met de vader van Vincent van Gogh (16 november 2020)

Volgens de familieoverlevering zou de Leurse suikerfabrikant S.C.J. Heerma van Voss geschaakt hebben met dominee Th. van Gogh, de vader van de beroemde schilder Vincent van Gogh.

Dit is heel goed mogelijk, omdat het domineesgezin Van Gogh van 16 oktober 1875 tot 1882 in de gemeente Etten en Leur heeft gewoond. Gedurende deze periode kwam Vincent van Gogh diverse malen bij zijn familie logeren. Heerma van Voss woonde toen op de Leur. Hij behoorde aldaar tot de Nederlands Hervormde Kerk; de vader van Vincent was predikant bij deze kerk in Etten. De suikerfabrikant en de schilder kunnen elkaar dus ontmoet hebben. Over de “Ettense periode” van Vincent van Gogh is elders gepubliceerd, maar zie ook het boek “Heerma van Voss en Van Gogh” op deze website (in deel 2).

Voorgeschiedenis van deze nieuwe website (19 oktober 2020)

Eind 1998 begon een onderzoek naar bronmateriaal van de eerste gemotoriseerde vlucht in Nederland. Zouden er nog originele documenten zijn? Wat kon er nog gevonden worden?

In 1999 zou in het Nationaal Luchtvaartmuseum “Aviodome” op Schiphol (nu “Aviodrome”, Lelystad), een expositie gewijd worden aan 90 jaar Nederlandse luchtvaart, met de titel “90 Jaar Vliegende Hollanders”. Tijdens de voorbereidingen sprak en dacht Arie de Bruin mee met andere vrijwilligers en medewerkers en beloofde genoemd onderzoek te gaan doen.

Al snel kwam hij in contact met Piet Coppens, conservator van het heemkundig streekmuseum “Jan uten Houte” (nu “Streekmuseum Etten + Leur”). Hij kon melden dat in het “Regionaal Archief West-Brabant” (nu “West-Brabants Archief”) zeker wat te vinden moest zijn. Verder liet hij een borstbeeld van de organisator en financier van de eerste vlucht zien, dat het museum verkregen had van nakomelingen van deze man: suikerfabrikant S.C.J. Heerma van Voss. Het zag er imposant uit.

In het archief, toen nog in Zevenbergen, kwam een fraai dossier op tafel, aanvankelijk bewaard door genoemde organisator en later door zijn erfgenamen overgedragen aan het archief.

Het voorgaande is de feitelijke aanloop geweest naar de totstandkoming van deze website. Wat vanaf 1998 vervolgens ontdekt en gebeurd is ten aanzien van “eerste vlucht 27 juni 1909 bij Etten-Leur”, “Heerma van Voss” en alles wat daarbij betrokken kan worden, vormt een ontdekkingstocht. Die kan nu meebeleefd worden op deze nieuwe website www.heermavanvoss.nl. Het is de bedoeling de website steeds verder aan te vullen. Op de hoogte blijven van de ontwikkelingen? Vul dan het formulier in om de Nieuwsbrief aan te vragen.

Een oprecht dankwoord gaat uit naar allen die een bijdrage leverden aan deze website, in welke vorm dan ook.